به دلیل حجم زیاد متن، این مطلب در دو قسمت نوشته شد
در سال 1319 اوضاع کردستان خصوصاً شهر مرزی بانه که مورد بحث ماست، آرام و مطلوب و مردم فارغ البال وآسوده به کار و کسب و معیشت معمولی خود مشغول بودند و آقای "حسن اخباری" نماینده فرهنگ و مدیر دبستان پهلوی آنجا همچون روسای ادارات دیگر به کار اداری و وظیفه خدمتگزاری مشغول بود. اوضاع نابسامان شهریور ماه 1320 که زائیده اثرات جنگ جهانی دوم در منطقه کردستان بود، نائره جنگ و خونریزی و آشفتگی را از بانه آغاز نمود، به این معنی که " محمد رشید خان قادرخانزاده" که اصولاً اهل "داروخان" عراق بوده و چون مقداری زمین واملاک در خاک بانه داشت، به بهانه حفظ و نگهداری آنها با اتباع و پیروان خود به بانه آمد، پادگان و نیروی انتظامی بانه را غافلیگر نموده، شهر را به تصرف در آورد، نیروهای دولتی تاب مقاومت نیاورده، برای حفظ جان خود و خانواده به آذربایجان و سپس به شهر ودیار خود رفتند.
نیروی محمد رشید خان پادگان را غارت و سپس به شهر ودیار خود رفتند.
محمد رشید خان چون شهر را خالی از قوای انتظامی و دولتی دید به استمالت و دلجوئی مردم مشغول شد و ظرف چند روز آوارگان را به داخل شهر بازگرداند و خود را حاکم مطلق بانه خواند. سپس با نیروی کافی به سمت سقز پیشروی نمود. در اندک مدتی سقز را پس از محاصره به تصرف در آورد و پس از معرفی نماینده خود در آنجا به طرف سنندج حرکت کرد. نیروی عظیم دولتی به فرماندهی "ابراهیم ارفع" فرمانده لشکر کردستان قبلاً به طرف سقز حرکت کرده بود، در دیواندره نیروی دولتی و محمد رشید خان با هم تلاقی نمودند، عشایر دیواندره و اطراف آن به کمک ارتش داخل جنگ شدند و شکست سختی به قوای محمد رشید خان وارد آمد ناچار به طرف سقز عقب نشست.
"سرهنگ ابراهیم ارفع" به فرماندهی ارتش کرمانشاه منصوب و "سرهنگ امین" به فرماندهی مامور قلع و قمع و دفع محمد رشید خان در کردستان شد، ژنرال امین با قوای ارتش از سنندج به طرف دیواندره حرکت کرد و در زاغه به نیروی محمد رشید خان برخورد کرد پس از جنگی شدید و پیشروی نیروی دولتی دیواندره آزاد و به طرف سقز جلو رفتند ارتش داخل شهر شد، تعدادی از اتباع محمد رشید خان در خانه پناه گرفته و تیراندازی می کردند و از اطراف هم نیروی محمد رشید خان به ارتشیان حمله ور شدند بر اثر این تهاجم و تیراندازی از سنگر خانه ها ژنرال امین و عده زیادی از نیروی دولتی کشته شدند، "علی خان حبیبی" که در کنار ارتش می جنگید نیز کشته شد لشکر تارو مار شد و به طرف دیواندره عقب نشست، به سرعت کلنل ابراهیم ارفع از کرمانشاه با قشونی مجهز به طرف سقز روانه شد.
در دیواندره محمد خان حبیبی و افراد عشایر تیلکو برای انتقام خون علیخان حبیبی به کمک ارتش آمدند در سنته محمد رشید خان شکست سختی دید و او را دنبال کردند و شهر سقز را از نیروی محمد رشید خان آزاد کردند، محمد رشید خان با اتباعش به بانه بازگشتند.
اواخر سال 1322 "سرلشکر مقدم" از فرماندهی ارتش غرب برکنار و "سرتیپ هوشمند افشار" بجای وی منصوب شد، هوشمند افشار دستور توقف حمله بسوی بانه را صادر نمود و پیغام داد که محمد رشید خان می تواند و از طرف دولت ایران اختیار دارد که حاکم شهر بانه باشد بشرطی که شرارت و آشوب به راه نیندازد. محمد رشید خان و اطرافیانش به فکر بازگشایی مدارس افتادند و از میان خود و اهالی بانه 13 نفر را به نام نماینده فرهنگ و مدیر و معلم برگزیده موافقت فرهنگ سقز را جلب و از اداره فرهنگ سنندج خواستند که ابلاغ این سیزده نفر را صادر کرده به بانه بفرستد. فرهنگ سنندج ابتدا از این کار سر باز زد و با توافقی که بین ارتش وفرهنگ سنندج انجام گرفت مبنی بر اینکه قرار شد موقتاً حقوق این عده از بودجه سری ارتش پرداخت شود و فرهنگ سنندج آنان را به رسمیت بشناسد، ابلاغ ها صادر و رونوشت آن ها برای اداره کل کارگزینی و اداره فرهنگ شهرستان در تهران فرستاده شد، اداره فرهنگ شهرستان ها در مقام اعتراض می نویسد: "این عده هیچ گونه پیشینه خدمتی ندارند و معلوم نیست واجد شرایط استخدامی باشند یا نه، حال که حقوق این ها از صندوق تیپ و ارتش پرداخت می شود، اگر مدتی بعد تیپ از پرداخت حقوق آن ها خودداری کند، حقوق این عده را از جه محلی باید تامین کرد؟"
اداره فرهنگ کردستان طی شماره 22/4-21/7/21 محرمانه – مستقیم – فوری به مرکز می نویسد: آموزشگاه های مرزی بانه متعاقب وقایع شهریور ماه منحل و بواسطه حوادثی که هنوز در جریان است باز نگه داشتن آن صلاح نیست و شخص "محمد سلامی" که خود را ذیل صورت اسامی رئیس فرنگ بانه معرفی نموده از طرف آقای محمد رشید خان قادر خان زاده رئیس قبایل و ایلات عشایر آنجا انتخاب شده که به هیچ وجه خود و کارکنان او در اداره فرهنگ کردستان سابقه و پرونده ندارند، حال که خودشان داوطلبانه حاضر به تاسیس آموزشگاه شده و ظاهراً با توسعه فرهنگ در آن حدود موافقند، در صورتیکه فرماندهی تیپپ سقز صلاحیت آن ها را گواهی نموده بنوانند پرونده استخدامی آن ها را طبق مقررات از حیث (رونوشت شناسنامه – عکس - مدارک تحصیلی و غیره ) تنظیم و به وسیله این اداره به پایتخت ارسال نماید قرار استخدام آن ها از محل های بلا متصدی داده شده حقوق خود را از اعتبارات فرهنگ این حوزه دریافت نمایند، در پایان می نویسد: "اجازه فرمایند صریحاً به فرماندهی تیپ سقز جواب داده شود که سازمان فرهنگ بانه غیر رسمی و چون هیچکدام از دوائر دولتی در بانه دایر نیست این ادراه مسئولیت پرداخت حقوق اشخاص مزبور را عده دار نخواهد بود. اسامی سیزده نفر مذکور بدین قرار است:
صورت اسامی کارمندان و آموزگاران اداره فرهنگ بانه در سال 22 – 21 :
1 - محمد سلامی - رئیس و نماینده فرهنگ
2 – جلال سلامی - آموزگار پایه 6 دبستان پهلوی.
3 - ابراهیم یونسی - آموزگار پایه 5 دبستان پهلوی
4 – رحیم سلامی - آموزگار پایه 4,3 دبستان پهلوی
5 - احمد سلامی - آموزگار پایه 2,1 دبستان پهلوی
6 - رحیم سلامی - آموزگار دبستان نمشیر
7 - بانو مریم شریفی - خانم مدیره دبستان فارابی
8 - محمد فرزانگی - آموزگار دبستان فارابی
9 - عبدااله رحیم زاده - مدیر وآموزگار دبستان نو بنیاد
10 – قادر میرزائی - پیشخدمت اداره فرهنگ
11 - مجید یوسفی - پیشخدمت دبستان نمشیر
12 - عبدالله کریمی - پیشخدمت دبستان فارابی
13 - علی انوری - پیش خدمت دبستان نوبنیاد
چند ماهی از حکومت محمد رشید خان در بانه سپری شد اما اضطراب و نگرانی مردم بانه از وضع موجود غیر قابل قبول، روز به روز بیشتر می شد و چاره ای جز تسلیم در مقابل حوادث آینده نداشتند.
جوانان کم تجربه ای هم بودند که اوضاع را بر وفق مرام می دیدند گویا خیال می کردند این مقدمه استقلال کردستان است، خیال های واهی آنان را بخود مشغول کرده بود و بدان دلخوش بودند غافل از اینکه زمان آبستن حوادث است و این خودمختاری ها و لجام گسیختگی ها بر دوام نخواهد بود.
"سرتیپ هوشمند افشار" مشغول تجهیز سپاه کامل و کارمدی بود و زمزمه حمله قوای دولتی به گوش محمد رشید خان و یارانش رسید، محمد رشید خان به خوانین و بیگ زادگان بانه پیشنهاد کرد ه همگی مسلح شوید، آنان گفتند ما توانایی مقابله با ارتش ایران را نداریم، اگر شکست بخوریم شما به عراق فرار می کنید و ما دست تنها می مانیم و جایی نداریم که به آنجا پناه ببریم. هوشمند افشار با سپاهی مجهز و حمله برق آسا بانه را از محمد رشید خان پس گرفت و محمد رشید خان بعد از شکست و عدم مقاومت در جواب خوانین بانه، شهر را پس از تخلیه مردم در 8/7/1323 به جز مساجد به آتش کشید و اکثر جاها را ویران کرد و خود و یارانش به خاک عراق گریختند.
قسمت دوم پیشینه آموزش و پرورش بانه را از اینجا مطالعه فرمائید