بانه در تحفه ناصری

تحفه ناصری کتابی است که‌ تاریخ،جغرافیا،و حاکمان آن از ابتدای حکومت‌ اردلانی‌ها تا 1319 ق.،اوضاع طبیعی و جغرافیایی‌ کردستان و شهرهای مختلف آن،رودها،روستاها، جمعیت و وضع کشاورزی،معادن،عشایر کرد و مذهب کردها،بناها و آثار تاریخی و نیز وضع عمومی‌ شهر سنندج را دربرمی‌گیرد.

به نظر می‌رسد فکر اولیه تألیف حدیقه ناصری در راستای طرح بزرگ اعتماد السلطنه برای تدوین تاریخ‌ و جغرافیای کامل ایران صورت گرفته است.محمد حسن اعتماد السلطنه برای عملی کردن این طرح بزرگ‌ پرسش‌نامه‌ای برای ثبت و ضبط اطلاعات تاریخی و جغرافیایی و اجتماعی ایالات و ولایات ایران تدوین‌ می‌کند و از ناصر الدین شاه می‌خواهد که دستور دهد این پرسش‌نامه‌ها به حکام ولایات مختلف ایران‌ ارسال گردد تا با نظارت امرای ولایات کلیه اطلاعات‌ تاریخی،جغرافیایی شهرها و قصبه‌ها گردآوری و به‌ مرکز فرستاده شود

امرای‌ ولایات مختلف ایران انجام آن کار را به مورخان محلی‌ و مطلعان بومی محول کردند.احتمالا وظیفه گردآوری‌ اطلاعات تاریخی و جغرافیایی سنندج به میرزا علی‌ اکبر وقایع‌نگار سپرده شد و او نیز کتابی با عنوان‌ حدیقه ناصری تدوین نمود و به مرکز ارسال کرد.این‌ کتاب به همراه کتابچه‌های دیگر که هشت جلد را شامل می‌شود و به تاریخ و جغرافیای ایالات بزرگ و کوچک ایران مربوط است،در واقع مواد اولیه و داده‌ های کتاب بزرگ و البته ناتمام مرآت البلدان اعتماد السلطنه به شمار می‌رفت

آخرین کتابی که در تاریخ‌نگاری محلی کردستان‌ در دوره قاجار نوشته شد،تحفه ناصری میرزا شکر اللّه‌ سنندجی است.میرزا شکر اللّه سنندجی در سال 1319 ق.در دوره مظفر الدین شاه،تحفه ناصری را به نام‌ ناصر الملک قراگوزلو،حاکم کردستان به رشته تحریر درآورد

دراین کتاب در مورد بانه اینگونه آمده است:

   دیگر از بلوکات معتبر کردستان بانه است. این بلوک در جانب غربی شهر سنندج به فاصله 24 فرسنگ واقع شده است.در قصبه بانه به حکم همان پادشاه(نادرشاه) هر روز وقت غروب آفتاب نقاره و طبل می زنند.در قلعه ی حکومتی قدیمه نقاره خانه ی  مخصوص نیز داشته، و حالا ان قلعه ی حکومتی بالمره خراب شده است. این بلوک یک قصبه و دویست پارچه دهات دارد. لباس اهالی این بلوک از جور شال است که در آن بلوک از پشم بز و گوسفند خودشان می بافند. بعضی از آن شالها بسیار نازک و خوب است. تفنگچی زیاد در این بلوک است و قاطبه ی اهالی رشید و تیرانداز هستند.هشت مسجد دارد، یک مسجد بزرگتر از آنها مسجد جامع است که روز های جمعه در آنجا نماز می گذارند.سه کاروانسرای تاجر نشین در این قصبه است که غالبا تجار همدانی و تبریزی و زنجانی برای خرید مازوج و توتون و غیره در آن کاروانسراها سکونت دارند و از اهالی تجار معتبر ندارد.هر ساله مبالغ خطیری وجه نقد از هر طرف برای خرید امتعه ی مذکور به محل بانه می برند.

آب و هوای بانه، مخصوصا قصبه اش بسیار خوب است.خوراک اهالی قصبه اتصالا گوشت بز و میش است و به واسطه ی آب آنجا ابدا ضرری از آن نمی بینند.غریب و بومی در بانه زیاد غذا می خورند و آبش قوه ی تحلیل غذا دارد.هر کس خیلی کم خوراک و بی قوه باشد اقلا در بانه روزی سه دفعه غذا می خورد و هیچ مضرتی هم نخواهد دید.وقت غروب تا یک ساعت از شب رفته هوای قصبه بانه روشن است، مثل اول غروب است، همینکه تاریک شد یک ساعت از شب گذشته است چنانکه یکی از عرفا در این باب شعری گفته:

صبح سردشت و شام بانه خوش است                                         خواب در دشت رازیانه خوش است

توتون هم به اندازه کافی در این بلوک به عمل می آورند.

در نیم فرسخی قصبه بانه مدفن سلیمان بگ نامی از اجداد حکام آنها بر بلندی واقع است و اهالی آن بلوک خرق عاداتی از آن دیده اند و به زیارت ان می روند و درختهایی که بر آن تپه و اطراف آن مدفن است احدی جرات ندارد قطع نماید و به این واسطه جنگل انبوهی شده است.در این بلوک حاصلی می کارند که دیمیله می گویند. شاخه و خوشه بسیار بزرگی دارد اغلب خوراک اهالی از آن و گویا از ارزن است. در این بلوک در فصل بهار  و پاییز شکار کبک فوق العاده می شود و این شکار طرح و تفصیل مخصوص دارد.یکی از دهات این گذار که وبوار است یعنی گذرگاه کبک.در این قریه تنگه ای است که یک فرسخ طول این تنگه است و جنبین تنگه دو کوه است که تا آخر آن کشیده است.حکومت در موقع امدن کبک تمامی اهالی را احضار می کند ازدحام غریب می شود، دهل و سرنا می زنند، احدی نمی تواند شکار دیگری را ببرد، زنهای این بلوک در لباس طرح عربی مثل لباس ساوجبلاغی می پوسند و اغلب زنهای آنجا خوش صورت و بلند قامت می شوند. مالیات قدیم محل بانه پنج هزار و ششصد تومان بوده، حالا غیر از اینها است.

تحفه ناصری ، تاریخ و جغرافیای کردستان،میرزا شکرالله سنندجی، به کوشش دکتر حشمت الله طبیبی، ص 38 تا 41 ، چاپ اول، تهران 1366