برداشت شیره سقز از درختان بنه شهرستان بانه

برداشت شیره سقز از درختان بنه شهرستان بانه

در میان جنگلهای شهرستان بانه درختی وجود دارد که آن را پسته وحشی یا بنه می‏نامند که نام علمی آن Pistaciaatlantica بوده و در زبان محلی به آن ( داره بن ) گفته می‏شود . بنه درختی مقاوم است که از اهمیت زیادی برخوردار بوده و فایده های بسیار زیادی دارد . بنه درختی دیرزیست است و در شرایط مناسب تا 300 سال و یا حتی بیشتر عمر می کند . از میوه این درخت که به آن ( قَزوان ) گفته می‏شود برای خوشبو کردن دوغ و روغن حیوانی و همچنین در درست کردن ترشی استفاده می کنند . درخت بنه منبع تولید شیره سقز است . سقز که در گویش کردی منطقه بانه به آن ( بنِشت ) گفته میشود صمغی به رنگ سبز خیلی روشن ، غلیظ و بسیار چسبنده است که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی های گوارشی استفاده میشود . 25 درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد . علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس ، عطر ، خوشبوکننده ها ، حشره کش ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده ها و ضد عفونی کننده ها استفاده می‏شود . علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی ، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می گیرد . بعلت نبود صنایع تبدیلی مناسب ، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر گردیده و به عنوان مواد پایه بسیاری از صنایع فوق الذکر بکار برده می شود . اگر چه آمار دقیقی از تعداد درختان بنه در بانه موجود نیست اما تعداد آنها بین 10 تا 20 هزار اصله تخمین زده شده است . به طور متوسط از هر درخت 500 الی 1000 گرم سقز بدست می آید که در شرایط مناسب و سالهای پرباران این مقدار بیشتر هم می شود . قیمت هر کیلو سقز تولید شده بین 35000 تا 40000 هزار تومان متغیر است . در بانه درخت بنه اغلب بصورت توده های مخلوط با درختان بلوط در روستاهای کانی سور ، سیاحومه ، دارینه ، باشوان ، بنه ژاژ ، همزلان ، ویسک ، رشکی ، خجک و ... مشاهده می شود .

نحوه بهره برداری شیره سقز :

با پایان بارشهای بهاره و رسیدن دما به حداکثر میزان خود در منطقه ( بین اوسط خرداد تا اوایل تیر ماه ) کار بهره برداری شیره سقز از درختان بنه آغاز می شود چون در این زمان درخت در حال رشد است و شیره سقز از آن تراوش می کند .

بهره برداری با شیوه ای سنتی و به روش زیر انجام می‏گیرد :

ابتدا درختان مناسب با قطر حداقل 30 سانتیمتر را انتخاب کرده و با تیشه زخم هایی به اندازه 5 سانتیمتر و عمق 1 سانتیمتر به حالت زیگزاگی و  با فاصله 20 سانتیمتر از همدیگر را روی تنه درخت ایجاد می کنند .  تعداد زخمهای ایجاد شده روی یک درخت نباید بیشتر از 25 زخمه باشد چون در اینصورت به مرور زمان به درخت صدمات زیادی وارد آمده و باعث خشک شدن تدریجی آن می شود . اگر چه اغلب مشاهده می شود که گاه تا 70 زخمه نیز بر یک درخت زده شده است . همچنین زخم ها باید بر تنه اصلی درخت زده شود و از زخمه زدن بر شاخه های فرعی درخت اجتناب کرد.

بعد از ایجاد زخمها ، با خاک رس کاسه های گلی کوچکی درست کرده ( که در زبان کردی به این کاسه ها "کوجیره" گفته می شود ) و در زیر زخمهای ایجاد شده بر روی درخت نصب می‏کنند . خاک رس بعلت خاصیت چسبندگی فراوان مناسبترین خاک برای درست کردن کاسه های گلی است . ورز دادن گل برای تهیه کاسه نیز بسیار مهم است چون اگر گل تهیه شده خوب ورز داده نشده باشد ، کاسه درست شده پس از خشک شدن در مقابل آفتاب ترک خورده و از درخت جدا می شود .

بعد از این مرحله می بایست چند هفته صبر کرد تا شیره درختان به داخل کاسه ها تراوش کرده و کاسه ها پر از شیره شود .

بعد از پر شدن کاسه ها از شیره ، که بسته به شرایط آب و هوایی منطقه ممکن است 3 الی 5 هفته طول بکشد ، اقدام به جمع آوری کاسه ها می نمایند . جمع آوری کاسه ها در صبح زود و از موقع طلوع آفتاب شروع شده و تا هنگامی که هوا هنوز خنک است ادامه می یابد چون با گرم شدن هوا شیره سقز ( که در این مرحله به شیره بنیشته تال گفته می شود ) رقیق و چسبنده شده و جمع آوری آن ضایعات زیادی به همراه خواهد داشت .

بهتر است بعد از جمع آوری محل زخمها را با گل پوشانده شود تا با این کار درخت از ابتلا به آفات در امان بوده و درمان زخمهای آن با سرعت بیشتری انجام پذیرد . همچنین بر روی زخمی که ایجاد شده تا چند سال بعد از آن که زخم کاملاً ترمیم شود ، نباید زخم جدیدی ایجاد کرد .

پس از جمع آوری کاسه ها در حالی که شیره بعلت خنکی هوا سفت شده است و حالتی مانند خمیر نان دارد ، اقدام به جدا سازی شیره از کاسه ها می نمایند . بدین ترتیب که انگشت اشاره را با روغن محلی چرب نموده و آن را در شیره فرو برده و با یک حرکت سریع شیره را از کاسه گلی جدا می نمایند .

چون شیره خام بسیار رقیق بوده و حمل آن مشکلاتی را به همراه دارد ، اغلب بعد از جمع آوری ، شیره ها را در ظرف های حلب می ریزند و پس از اضافه نمودن مقدار مشخصی آب ، آن را می جوشانند که با اینکار شیره ، غلیظ شده و ناخالصی هایی مانند سنگریزه ، گرد و خاک ، برگ و ... که در هنگام جمع آوری شیره به آن چسبیده است ، جدا می شود . پس از پایان یافتن عمل جوشاندن ، شیره ها را در داخل کیسه هایی که از پارچه مخصوص درست شده است می ریزند و در آب سرد می گذارند تا کاملاً سفت شود و حمل و نقل آن با راحتی بیشتری صورت پذیرد .

 به این ترتیب کار بهره برداری از درختان پایان یافته و سقز سفید صادراتی بدست می آید .

کلیه مراحل بهره برداری توسط استادکاران محلی انجام می گیرد که بسیار با تجربه بوده و کلیه کارها را با مهارت فراوان انجام می دهند .

متاسفانه جنگلهای بنه منطقه اغلب بدلیل بهره برداریهای بی رویه و همچنین بهره برداری در سالهای خشک ( که درخت نیاز به استراحت دارد ) ، صدمات جبران ناپذیری دیده اند که امید است با افزایش آگهی در ارتباط با نحوه صحیح بهره برداری ، این گونه باارزش حفظ شده ، و از نابودی آنها جلوگیری گردد .

علاوه بر این می توان با استقرار صنایع تبدیلی در منطقه ، از صادر شدن این محصول بسیار پرارزش بصورت خام جلوگیری کرده و از آن استفاده های بهینه ای را بعمل آورد .

هیمن ابراهیمی – کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری